Tamaš Fodor (1981), diplomirani bibliotekar, istraživač i arheolog amater iz Vršca. Završio je Filološki fakultet u Beogradu. Sa prijateljima je osnovao Udruženje ljubitelja starina „Feliks Mileker“ koje se bavi istraživanjem i čuvanjem prošlosti Vršca. Autor više članaka i organizator predavanja i izložbi sa ciljem popularisanja neistraženih tema iz prošlosti. Polja interesovanja su mu arheologija, istorija, arheoastronomija.
U narednim mesecima čitaćemo Fodorove članke o istoriji užeg dela južnobanatskog regiona.
Vršac je sa svojom okolinom bio bogato naseljen još u pradavnim vremenima. Za stanovnike ovih krajeva Vršačke planine pokrivene šumom bile su idealna lovišta puna divljači, kao i izvor drvne građe, Veliki i Mali vršački rit omogućavali su bogat ribolov i izvore pijaće vode, dok je plodna zemlja bila pogodna za zemljoradnju i stočarstvo.
Skoro svi narodi koji su obitavali na ovom prostoru, a to su pripadnici starčevačke i vinčanske kulture, potom narodi bakarnog i bronzanog doba, zatim Kimerci, Skiti, Agatiržani, Tračani, Dačani, Kelti, Rimljani, Avari, Sloveni, ostavili su vidljive svedoke svoga prisustva: neolitske rondele milenijumima starije od čuvenog Stounhendža, humke iz bakarnog i bronzanog doba, keltsko svetilište iz gvozdenog doba, rimske šančeve iz perioda antike, manastir Mesić i zamak na bregu iz srednjeg veka, turski vodovod iz poznog srednjeg veka, i još mnoge druge.
Jedan od razloga za gustu naseljenost ovih prostora je i dobar geografski položaj Vršca, odnosno njegovo centralno mesto u vezi Podunavlje-Dunav-Karpati. Ovom trasom je u starini tekla distribucija soli, svile, kamena sa Vršačkih planina, ali i opsidijana koji je ovamo stizao čak sa severa Karpata, iz okoline grada Trebišov u Slovačkoj. Lesna greda između ritova, uzdignuće između teško prohodnih močvara i gustom šumom obraslih Vršačkih planina koje su iz daljine služile kao putokaz, garantovala je siguran prolaz, a takođe i zgodno mesto za život o čemu svedoče brojna naselja iz raznih vremenskih perioda na maloj površini.
PALEOLIT (prva faza kamenog doba)
Najstariji tragovi ljudskog prisustva u Banatu potiču upravo iz Vršca, budući da su mahom na obroncima Vršačkih planina i na lokalitetu „At“ pronađeni pojedinačni nalazi paleolitskog oruđa od kremena iz vremena srednjeg i mlađeg paleolita orinjačke kulture. Vršačka kolekcija od preko 5000 nalaza sa pet lokaliteta (At, Crvenka, Kozluk, Balata i kanal Mesića) iz ovog perioda čini najbrojniju kolekciju paleolitskog materijala na Balkanu. Na lokalitetu “At” iza današnje fabrike čokolade pronađeno je naselje trajnog karaktera, na kojem su prvi moderni ljudi živeli pre oko 30000 godina. Bavili su se sakupljanjem plodova, ribolovom, ali i lovom, o čemu svedoči kolekcija grubo okresanih kremenih noževa.
MEZOLIT I NEOLIT (srednje i mlađe kameno doba)
Tokom perioda koji je usledio, sve do sedmog milenijuma p.n.e., u Vršcu kao i na području Banata skoro da uopšte ne postoje tragovi ljudskog bivstvovanja; tek veoma mali broj oruđa od kosti, rogova, drveta i malih kamenih noževa svedoči o teškom životom tokom tog perioda, pošto su izuzetno oštre klimatske prilike, pre svega veoma niske temperature i visoki ledeni i snežni pokrivač tokom mini-ledenog doba, do pre oko 12000 godina život na otvorenom činili skoro nemogućim. Ljudi su se krili u pećinama uz Dunav, u Đerdapskoj klisuri, i tek kada su sneg i led polako počeli da se povlače prema severu, počeli su da izlaze iz svojih pećina i da polako osvajaju okolni prostor. Samo 80 kilometara vazdušnom linijom od Vršca nastaje prvo organizovano, sedelačko ljudsko naselje u Evropi, naselje koje je trajalo u kontinuitetu više od dve hiljade godina – Lepenski Vir. Uz povlačenje snega i leda, toplija klima uzrokuje opadanje vode, ustaljivanje rečnih tokova, rasprostiranje šuma na velikim površinama, i što je najvažnije, uzrokuje stvaranje plodne zemlje ”crnice”, te stanovnici Lepenskog Vira pripitomljavaju prve životinje i počinju da se bave zemljoradnjom.
Treba napomenuti da postoje dva različita mišljenja o počecima zemljoradnje na ovim prostorima: prema zvaničnoj istoriji, stanovnici Lepenskog Vira su se pomešali sa došljacima iz Anadolije, sa severa današnje Turske koji su na ove prostore navodno doneli žitarice i zemljoradnju, dok tzv. ”autohtonisti” smatraju da ako je i bilo naknadnog doseljavanja, ono svakako nije uticalo na prelazak stanovnika ovih prostora sa lova i ribolova na zemljoradnju i stočarstvo kao primarne izvore ishrane i kao način života. Najnovija istraživanja sve više idu u prilog drugoj teoriji, odnosno teoriji prema kojoj su stari Lepenci samostalno stečenim, odnosno milenijumima sticanim znanjem i sopstvenim snagama savladanim veštinama ukrotili prirodu, te da su na taj način u bukvalnom kao i u prenesenom značenju pripremili plodno tle za sve što je usledilo; naime, stari Lepenci kreću sve dalje u potrazi za što većim obradivim površinama i mestima za život, stoga ne čudi što su se, uz došljake iz Anadolije ili bez njih, ubrzo obreli na prostoru Banata, ne bi li tamo formirali prva naselja mlađeg kamenog doba – naselja Starčevačke kulture.
Starčevačka kultura se na ovim prostorima ustaljuje oko 6200 godina p.n.e., i traje u kontinuitetu skoro hiljadu godina. Ime je dobila po lokalitetu Starčevo nedaleko od Pančeva. U Vršcu i okolini (Kozluk, At, Kremenjak, Cerovica kod Češkog sela itd.) pronađeni su tragovi tridesetak lokaliteta iz ovog perioda, međutim, ni jedan nije istražen.
Nastaju prva naselja na otvorenom, naselja prvih stočara i zemljoradnika koji svoje kuće zidaju na visokim rečnim terasama i uzvišenjima, ili na blagim padinama u rečnim dolinama, udobno ušuškane u zavetrini ne bi li se tako zaštitili od jakih banatskih vetrova; blizina vodenih tokova je obezbeđivala vodu za piće, kao i izvor hrane u vidu riba, žaba i ptica, dok je zidanje naselja na uzvišenju garantovalo da kuće neće ostati pod vodom u slučaju poplave ili klizišta. Nastaje klimatski optimum, topla i vlažna klima pogoduju zemljoradnji, rađa se nešto više dece nego ranije, podižu se prve zemunice, kao i nadzemne pravougaone kolibe od blata, pruća, pletera, često jednim delom ukopane u tlo, sa podom od nabijene zemlje i krovom od slame. Kuća delom ukopana u zemlju omogućavala je zaklon od vetra, ali i od pogleda osvajača. Imala je samo jedan otvor, ređe dva, kroz koji su ujedno i ulazilo u kuću. Drugi otvor, prozor, bio je pokriven svinjskom bešikom koja je omogućavala da nešto svetlosti prodre u skromi dom. Interesantan podatak predstavlja činjenica da su identične poluzemunice na ovim prostorima postojale i tokom srednjeg veka, kao i tokom poznog srednjeg veka, u turska vremena; poslednja poluzemunica koja odgovara ovom opisu srušena je šezdesetih godina prošlog veka, i nalazila se u Bregalničkoj ulici. Stiče se utisak da se pripadnici Starčevačke kulture nisu mnogo trudili oko opremanja svojih domova, odnosno da nisu mnogo žalili kada su morali da ih napuste, a u prilog tome ide i činjenica da su se često selili u potrazi za novim, plodnim oranicama. Naime, đubrenje zemljišta im je bilo nepoznato, pa su napuštali svoje domove i njive čim bi se ispostile. U ovom periodu se javljaju prvi kremeni nožići i prve figurine od pečene zemlje, javljaju se prve, grube keramičke posude ukrašavane ubadanjem, urezivanjem i utiskivanjem, a lov i ribolov su sve manje zastupljeni na uštrb gajenja goveda, ovaca, koza i svinja.
Tamaš Fodor
