PERIOD ANTIKE
Polovinom prvog milenijuma pre nove ere, rimske legije pokušavaju da prodru do Dunava, te pojačavaju gvozdeni stisak oko Banata. Narodi koji su se zatekli na ovim prostorima, pre svih Skordisci i Dačani, ostavljaju međusobne čarke po strani i sklapaju savez ne bi li pružili otpor nadolazećoj sili. Otpor, u početku uspešan, vremenom se lomi i bolje opremljeni i uvežbani rimski vojnici naposletku odnose pobedu; Rimljani uspostavljaju granicu svoje imperije na Dunavu, pri čemu južni i jugoistočni Banat ostaju periferne zone na kojima se pritisak ipak osećao u mnogo manjoj meri nego u ostalim delovima Banata i Podunavlja.
Mapa teritorije na kojoj su bili Jazigi, sarmatsko pleme. Granica je sa desne strane omeđena Rimskim šančevima
U akademskim krugovima se smatra da je razlog za relativno ignorisanje teritorija zapadno od Vršačkih planina močvarno tle preko kojeg je rimskim legijama naviknutim na širinu bilo veoma teško da prođu; teren pun močvara, razlivenih reka, šuma, komaraca i drugih otežavajućih okolnosti onemogućavao je uvežbano rasprostiranje i kretanje vojske. Takođe, u močvarama i gustim šumama krili su se „gerilci“, narodi koji su ove krajeve poznavali kao svoj džep i koji su dugo vodili gerilsku borbu protiv Rimljana. Ipak, kod Stare Palanke je bio put preko kojeg su Rimljani prelazili Dunav, te je u tom kraju pronađeno više nalaza iz rimskog perioda. Od Stare Palanke se prostirao Via militaris, kameni rimski put, koji se protezao od Stare Palanke preko Crvene Crkve, između Kruščice i Dobričeva, malo dalje od Češkog Sela ulazio je u Rumuniju, nastavljao je kroz selo Iam, i onda paralelno sa rekom Karaš dopirao je sve do Varadije. Tu se račvao – jedan deo puta išao je iza naših planina prema Markovcu, dok je drugi skretao udesno prema Karpatima.
Rimski šančevi na starim mapama (detalj)
Služio je za kretanje vojnika, ali i za prevoz robe i trgovaca. Feliks Mileker beleži da su Rimljani ovim krajevima vladali relativno kratko, nekih 170 godina, od 101. do 270. godine nove ere, odnosno od vladavine cara Trajana do vladavine cara Aurelijana, pri čemu se radilo mahom o vojnim odredima, bez civilnog stanovništva. Jedina dva trajna naselja pronađena su u blizini Karansebeša i Oršave u današnjoj Rumuniji. Istorijskih tragova prisustva Rimljana na ovom području ima relativno malo; odsek za antiku i rani srednji vek u Gradskom muzeju bi trebalo da raspolaže sa 6376 inventarisanih predmeta koji potiču kako sa teritorije vršačke opštine, tako i iz susednih opština južnog Banata.
Ostaci Rimskog šanca kod Kajtasova
Rimljani ipak ostavljaju vidljive tragove svog boravka na ovim prostorima: Na brdu Vršačka kula, verovatno na istom mestu gde je u XIII veku podignuta i danas prisutna tvrđava, bila sagrađena kula stražara, čija je posada obezbeđivala okolinu. Prilikom zidanja ograde za Gradski park 1850. godine, iskopane su dve kamene ploče sa rimskim natpisima, koji svedoče da se na tom mestu, 108. godine, u vreme vladavine cara Trajana, nalazio vojni logor u kome je bila smeštena Druga španska kohorta. Ova kohorta je, kao deo 13. rimske legije, učestvovala u osvajanju Dakije i pretpostavlja se da joj je Vršac bio uporišna tačka. Takođe, u blizini gradskog jezera je pre nekoliko godina proširivano korito potoka Mesić, a radnici koji su koristeći tešku mehanizaciju radili na proširivanju nisu bili svesni da upravo tu, pored jezera, seku nekadašnji Rimski šanac, kanal sa bedemom koji je bio skoro identične dubine i širine kao što je predviđeno da bude novo korito potoka Mesić; tačnije, radi se o jednom od tri šanca koji se protežu ukupnom dužinom od 1260 km (koliko otprilike iznosi vazdušna linija Beograd-Pariz!) od Budimpešte istočno do Miškolca i granice sa Slovačkom, odakle oštro zavijaju južno i prolaze pored Debrecina, Arada, Temišvara, i naposletku kroz Vršac, odnosno pored Vršca gde nastavljaju svoj put sve do Dunava.
Rimski šanac pre ulaska u Deliblatsku paščaru
O kolikom građevinskom poduhvatu je reč, zbog čega se ovi šančevi smatraju „evropskim kineskim zidom“ i možemo li nastanak Vršca da povežemo sa šančevima koji se odvajkada protežu duž čitavog istorijskog Banata, i još mnogo dalje? „Češki kralj Čers odluči da oženi kći susednog kralja. Uz pristanak, dobio je uslov da svoju mladu preveze brodom od Dunava do Tise… Kralj uze da sa svojim ljudima kopa kanal između Tise i Dunava. Pri tome, veoma je voleo da se veseli, i radove su danonoćno pratili muzičari; jednom od muzičara je dojadila svirka, tresnu kralja violinom po glavi te ovaj na mestu umre. Nastade veselje, jer mukotrpni rad se nikome nije dopao, i svi koji su kopali kanal baciše po jednu lopatu zemlje na kralja, usled čega ovaj bude sahranjen pod velikom humkom koja se može videti i do dana današnjeg“… Prema drugoj legendi, đavo je rešio da namuči poštenog, ali gordog zemljoradnika, sa kojim se opkladio ko će da uzore dužu brazdu. Seljak je upregao sve svoje volove i uzorao poveću brazdu; međutim, đavo je pozvao petla, vezao mu plug za rep, i poslao ga da preleti sve dokle se okom vidi, i dalje… Rimski šanac, poznat i kao Đavolji jarak, Avarski šanac, Đavolja brazda, Petlova brazda, Čersov jarak, Vilinski jarak, Jarak koji su zidali divovi itd. je istorijska enigma oko koje istoričari već vekovima lome koplja. O njima prvi put govori dokument Magna fovea, huae protensa usque ad Aruksceguj tendit još 1067. godine. Bili su vidljivi sve do kraja 19. veka i godina agrarnih reformi koja je prouzrokovala zatrpavanje i uzoravanje njihovog najvećeg dela, zbog čega se njihovi ostaci mogu videti isključivo iz satelita. Odnosno, uglavnom iz satelita. Duboki su 2–5m, široki 5–8m, ukupne dužine 1260km, okružuju površinu od 60-65.000km², zapremina izmeštene zemlje je 10 miliona m³(!); veruje se da je bilo potrebno 2250 dana tokom 15 godina, 5 meseci godišnje usled vremenskih uslova, odnosno radovi su tekli 700m dnevno tokom 1800 dana, pri čemu je na ovom kolosalnom poduhvatu radilo 5.500 muškaraca u punoj snazi tokom navedenih 15 godina. Pojedini istoričari ih smatraju odbrambenim šančevima koji se sastoje od jarka i bedema, i to je ujedno najprihvaćenija verzija; smatra se da su ih sazidali Sarmati, nomadski narod iranskog porekla, odnosno sarmatsko pleme Jaziga (1. vek nove ere do kraja 4. veka nove ere), ne bi li svoje granice na severu i istoku sačuvali od provala Germana.
Rimski šanac između Velikog i Malog rita na mapi iz 19. veka (detalj)
Prema drugoj verziji, Rimljani su porobili Sarmate u 4. veku, nateravši ih da kopaju šanac, koji je na nekim mestima ostao nedovršen. Kao što se moglo pretpostaviti, mađarski istoričari povezuju šančeve sa Avarima koji su posle seobe naroda vladali ovim prostorima, ali i za dinastiju Arpadovića mnogo kasnije, dok ih istoričari sa ovih prostora povezuju sa dolaskom Slovena. Prihvaćeno je mišljenje da nisu nastali pre 1. veka nove ere, jer na nekim mestima seku sarmatska naselja, dakle mlađi su od njih. Ipak, pisac ovih redova smatra interesantnom činjenicu da seku skoro sve veće neolitske centre kako u Mađarskoj i Rumuniji, tako i kod nas, ujedno se poklapajući sa putem kojim je prenošen opsidijan. Takođe, vredni Rimljani su sve zapisivali, a ovoliki poduhvat nisu nigde zabeležili?…
Jedan krak šančeva dolazi do Vatina, i zavija oko Velikog rita preko neolitskog lokaliteta Vinogradi, prolazi pored Margite, Plandišta, kroz Alibunar, sve vreme sekući poznate neolitske lokalitete, potom Deliblato i naposletku kod Kovina ulazi u Dunav. Drugi krak prolazi pored Malog Žama, zavija između Velikog i Malog rita iza aerodroma, takođe sekući mnoge lokalitete, i čuveni At između ostalih, potom iza fabrike čokolade zavija prema jezeru, odakle se proteže kroz ulice Margitsku i Jelene Varjaški, seče beogradski put, prolazi iza železničke stanice odakle opet zavija prema Beloj Crkvi, prateći prugu (za čiju su izgradnju moderni inženjeri vešto iskoristili zemlju nabacanu na bedem šančeva), potom prolazi pored Potpornja i neolitskih lokaliteta Staro selo i Kremenjak, da bi završavajući svoj put sekao Dumaču iza Grebenca, zavio prema Kajtasovu i izgubio se u peščari blizu Dunava. Upravo povezanost Dunava i Tise šančevima navodi neke istraživače da ih smatraju sistemima za navodnjavanje, odnosno odvodnjavanje, drenažu močvara u Karpatskom basenu. Potvrđeno je da su šančevi služili i kao trgovački putevi, štaviše prema nekim su teorijama bili puni vode i njima su se kretale manje lađe. Prihvaćena je i teorija da su zahvaljujući njima nastala mnoga naselja i kasnije gradovi, a pošto seku Vršac… zaključak se sam nameće. U svakom slučaju, radi se o još jednoj znamenitosti grada Vršca, znamenitosti za koju mali broj Vrščana zna, a koja je u ostatku Evrope bogato posećena turistima i raznim istraživačima i izaziva veliku pažnju, štaviše, predstavlja senzaciju.
Nalazi iz rimskog perioda
U drugoj polovini 3. veka nove ere razni narodi, pre svih Goti, počinju sve jače da pritiskaju rimske granice, te Rimljani napuštaju Banat, povlačeći se na drugu stranu Dunava, u nekadašnju Meziju. Usledila je Seoba naroda, period od pet vekova koji je započeo padom Rimskog carstva. Na istorijskoj sceni smenjuju se Huni, Gepidi, Avari, Sloveni i Bugari, praveći uvertiru za rani srednji vek.
Tamaš Fodor
