GVOZDENO DOBA (oko 1000. godine p.n.e. do početka nove ere)
Radi se o najmlađem periodu praistorije i traje do početka nove ere. Deli se na dva perioda:
- 800-500 godina p.n.e: starije gvozdeno doba ili period Halštata (po lokalitetu u Austriji)
- 500-do kraja prvog milenijuma: mlađe gvozdeno doba ili period Latena (po lokalitetu u Švajcarskoj)
Kelti
Ovo je doba kada je počela masovna proizvodnja predmeta od gvožđa, a po prvi put se pojavio i kovani novac. Nakit i oružje bili su sve rasprostranjeniji, uz sve jaču eksploataciju ruda. Od gvožđa se izrađuju mačevi, bodeži, vrhovi kopalja, vrhovi strela, ali i konjska oprema kao i razno drugo oruđe. Predmeti od bronze su i dalje u širokoj upotrebi, te se od bronze i dalje masovno proizvode igle, fibule, privesci, figurine, razni pehari i druge posude; od ovog metala se izrađuju i sekire, mačevi, noževi i drugo oružje, ali u manjoj meri. Društveno raslojavanje bivalo je sve veće; česti sukobi, pljačke i nemiri za neke su rezultovali porastom ovozemaljskih bogatstava i uticaja, dok su za baš sve ljude onog doba značili rapidno smanjenje duhovnih vrednosti. Uvećavalo se stanovništvo, oblikovali su se trgovački putevi i veze, nastajale su plemenske zajednice, stvarala se plemenska aristokratija; nekada zajedničko zemljište delilo se na teritorije koje su svojatala razna plemena. Stočarstvo je i dalje bilo vodeća privredna grana iako su se viđeniji ratnici sve češće odvajali od bilo kakvog rada, naselja su se podizala na uzvišenjima, utvrđena, i ubrzano su se razvijala (često su ništa manje brzo propadala, poharana). Za goste, a naročito za putnike-namernike više nije bilo srdačne dobrodošlice, već samo mera krajnjeg opreza dok se ne utvrdi sa kojom namerom pridošlica stiže – da trguje ili da pljačka.
Formacija stena na bregu koja podseća na gradinu, na padini Lisičije glave, u blizini lokaliteta na kojem je pronađeno oružje koje je verovatno pripadalo Keltima
Tokom gvozdenog doba ovim krajevima mahom su krstarili Skiti, Kimerci i Kelti; na putu prema zapadu Kimercima su se pridružila i razna druga plemena, tako da se oni u Panonskoj niziji pojavljuju etnički i kulturno znatno promenjeni, kao tzv. Trako-Kimerci. Kelti su više od dve hiljade godina ostavljali svoje tragove na području koje se protezalo od Španije do Turske, da bi se na ovim prostorima jednim delom stopili sa domorodačkim stanovništvom, a nastalu populaciju antički pisci nazivaju Skordiscima. Nekoliko vekova pre naše ere Skordisci sklapaju savez sa susednim Dačanima, ne bi li pružili otpor nadolazećoj rimskoj sili koja pokušava da dopre sve do Dunava. Što se Kelta tiče, živeli su u skladu sa prirodom, smatraju se prijateljima drveća i životinja, ali su ih mnogi antički pisci smatrali varvarima, npr. zbog bizarnog običaja sakupljanja glava palih neprijatelja ili zbog jezivih obreda žrtvovanja. Njihovi vračevi, druidi i u modernoj svesti važe za simbol mudrosti i poznavanje prirode, kao i za arhetipove vračeva i mađioničara, učenjaka i sveštenika. Proslava Noći veštica ili Samhaina takođe potiče iz keltskog folklora.
Severna strana brda Misa, na kojoj je Feliks Mileker pronašao keltsko, ili dačko groblje, naselje i kamenu formaciju koja je mogla da predstavlja svetilište
Što se vidljivih ostataka gvozdenog doba u Vršcu i okolini tiče, postoje indicije da je polje humki na tromeđi Plandišta, Margite i Vatina keltskog porekla. Na to ukazuju pojedinačni nalazi pronađeni u blizini tumula (humki), a tu je i činjenica da su se tokom gvozdenog doba sahranjivanja vršila u nekropolama koje su se sastojale od grupe tumula. Sahranjivanje se vršilo na dva načina, inhumacijom (pokojnik je spuštan u zemlju, poput danas) kao i kremacijom. U stručnoj literaturi se navodi 63 lokaliteta iz ovog perioda, među kojima su najznačajniji oni u okolini Velikog Središta, na Židovaru kod Orešca, na lokalitetu „At“ iza fabrike čokolade, na Magarećem brdu na Vršačkim planinama i na lokalitetu „Staro Selo“ kod Potpornja. Smatra se da obronci Vršačkih planina obiluju nalazima iz ovog perioda, o čemu svedoče i tzv. gradine, ruševine na uzvisinama u vidu velikog naslaganog kamenja.
Severna strana brda Misa, na kojoj je Feliks Mileker pronašao keltsko groblje, naselje i kamenu formaciju koja je mogla da predstavlja svetilište
Publikacija „Arheološka nalazišta u Srbiji“ iz 1951. godine sadrži podatak, zapravo belešku Feliksa Milekera koju citira Milutin Garašanin: “Na Kapelskom Brdu u Vršcu otkopana je po Milekeru, jedna sekira od nefrita. Mileker navodi da se na severnoj padini Kapelskog Brda nalazi veliko preistori(j)sko naselje, koje po Jankulovu, pripada halštatskom periodu. Po ovom poslednjem piscu postoji ovde „geto-dačko ušoreno groblje“(?).“ Izvorna publikacija Feliksa Milekera iz koje je podatak preuzet je izdata 1897. godine pod nazivom „Délmagyarország régiségleletei a honfoglalás előtti időkből” (Antički nalazi Južne Ugarske iz vremena pre osvajanja države). Publikacija nažalost nije prevedena na srpski jezik.
Severna strana brda Misa, na kojoj je Feliks Mileker pronašao keltsko, ili dačko groblje, naselje i kamenu formaciju koja je mogla da predstavlja svetilište
Autor je lokalitetu koji se nalazi na platou između nekadašnjeg hotela „Turist” i crkve Svetog Teodora Vršačkog posvetio čitavo poglavlje. Navodi da ga je u nekoliko navrata istraživao, prvo 4. septembra 1880. godine, da se lokalitet nalazi u blizini jarka „Postklinge” (poznatiji pod nazivom „Đavolja jazbina”, „Teufelschlucht” i „Ördögárok”) koji razdvaja brdo „Misa” od brda na kojem se nalazi Kula, u blizini vile „Quisisana” Johana Cofmana sagrađene 1891. godine.
Plato na kojem je bilo naselje
Brežuljak sa platoom je u zavetrini, u blizini je nekoliko izvora pijaće vode, drvne građe i divljači verovatno nikada nije nedostajalo, a sa platoa se otvara vidik od severa do juga, što nam govori da se radilo o strateški veoma pogodnom i važnom mestu. Mileker navodi da je pronašao gomilu keramičkih ulomaka, čak 50 ognjišta, kao i brojne ostatke ljudskih kostiju; pronašao je i figurinu koju nije datirao, ali koja bi po svojim atributima mogla da pripada periodu Halštata (oko 500 god. p.n.e.), budući da su na figurini vidno istaknuti muški atributi u vidu brkova, vitkog je stasa, dok su figurine iz ranjih perioda bile u velikoj većini sa ženskim atributima, zaobljenog tela i stilizovane bez facijalne plastike.
igurina pronađena na severnoj padini brda Misa
Figurina podseća na keltske predstave ratnika, a keramika i oblik naselja u vidu kamenog kruga upućuje na Kelte, eventualno Tračane, Ilire ili Geto-Dačane; svaka je pretpostavka validna, budući da se radi o narodima koji su nastanjivali ove predele tokom prvog milenijuma p.n.e. i ostavili brojne i vidne tragove, a čiji su običaji i kultura bili veoma slični te ih je teško razlikovati. Da li se radilo o stalnom naselju ili o logoru, ne možemo da znamo bez detaljnog (modernog?) istraživanja u vidu geomagnetnog skeniranja, budući da se kameni krug koji se vidi kako iz satelita, tako i iz današnjeg kluba „Izazov”, prostire sasvim izvesno i u dubinu. Autor ovih redova će lokalitet sa velikom dozom rezerve nazvati megalitskim, budući da u svakodnevnom govoru „megalitsko” označava nešto veliko, grandiozno, dok savremeni arheolozi pod megalitskim podrazumevaju i manje građevine, sve dok su zidane od kamena. Istraživanje bi pokazalo da li se radilo o ljudskoj tvorevini, ili prirodnoj koju su zbog kamenja poređanog u krug izabrali budući „stanari”.
Gvozdeni mačevi iz perioda Halštata
Mileker uz naselje navodi i groblje na jugozapadnoj padini brežuljka, ali još prilikom pisanja publikacije, dakle krajem 19. veka, sa žaljenjem konstatuje da se zbog sadnje vinograda i preoravanja terena tragovi naselja i groblja sve manje vide… međutim, razvoj tehnologije, u ovom slučaju upotreba Google Maps programa i snimaka iz vazduha, u kombinaciji sa starim fotografijama i razglednicama na kojima su vidljive vile, vinogradi, kao i čitav plato bez rastinja, omogućio je tačno (ponovno) lociranje lokaliteta, i sada se postavlja pitanje kakva bi se građevina pokazala kada bi se oko kamenja razgrnula zemlja, a brežuljak dobio ozbiljno istraživanje…
Tamaš Fodor
