BRONZANO DOBA (2200 god. p.n.e. do 800 god. p.n.e.)
U trećem milenijumu p.n.e. dešava se postepeni prelazak iz bakarnog u bronzano doba. Pretpostavka je da se posle osvajačkih pohoda sa istoka pripadnici Vinčanske civilizacije polako konsoliduju i vraćaju iz izgnanstva na svoj nekadašnja ognjišta, te se u manjoj ili većoj meri mešaju sa narodima koji već neko vreme obitavaju na ovim prostorima, ali i sa narodima koji su se ovde kraće zadržavali. Naravno, ne može da se priča o oštrom rezu, stanovništvo na kraju neolita uprkos agresivnim pohodima nije moglo da u potpunosti nestane sa istorijske pozornice, pretpostavka je da se jedan broj nekadanjih Vinčanaca stopio sa došljacima, kao i da su se mnogi krili po močvarama, planinskim obroncima Karpata i drugim nepristupačnim terenima.
Mapa prostiranja vatinske kulture
Danas se nauka bavi genetskim ispitivanjima haplogrupa, pokušavajući da rasčivija ko su zapravo (pra)stanovnici ovih prostora i u kojoj se meri radilo o nekadašnjem domaćem stanovništvu, a u kojoj meri o došljacima.
Za sada, rezultati novih nalaza su nova pitanja.
U prilog teoriji povratka ide činjenica da su mnogobrojni lokaliteti iz bronzanog doba smešteni na nekadašnjim neolitskim lokalitetima, ili da su u njihovoj neposrednoj blizini. Običaji, svetilišta za posmatranje nebeskih tela, ukrasi na keramici u vidu spirala i kružnica (spiralni motivi pronađeni na predmetima karakteristični su samo za karpatsko-podunavski prostor, za razliku od ostatka Evrope), naselja, domovi, nakit, sve navedeno je veoma slično onome što se na istom mestu nalazilo vekovima i milenijumima ranije; takođe, i tokom „metalnih“ doba nisu svi sebi mogli da priušte oruđe, oružje i nakit od metala, već su često i dalje u upotrebi bili kremeni noževi, jelenski rogovi i drugi predmeti od kamena, kosti i drveta, kao tokom neolita koji je prethodio, što dodatno otežava datiranje lokaliteta. Smatra se da su u početku predmetima i ukrasima od metala raspolagale uglavnom starešine.
Humka „Kraljica“ kod Crvene Crkve
„Smrt vojvode Kajice“ pesma koju je Vuk Karadžić zabeležio od slepe Živane početkom 19. veka
Tokom bronzanog doba se oko naselja u velikoj meri javljaju rovovi, palisade i odbrambeni bedemi napravljeni da bi se stanovništvo lakše odbranilo od napadača. Ovde treba navesti da su pojedina naselja i mnogo ranije, tokom neolita raspolagala odbrambenim sistemima, iako se najverovatnije radilo o odbrani od predatora, pre svih od čopora vukova koji su se spuštali sa Karpata.
Pravu revoluciju, pre svega tehnološku, prouzrokovala je pojava bronze, koja je za razliku od bakra posedovala čitav niz prednosti – pre svega veću čvrstinu. Bronza se najčešće dobijala mešavinom bakra i kalaja, često i arsena, olova, aluminijuma ili cinka. Tokom bronzanog doba se društvo i dalje raslojava: viši, bogatiji sloj raspolaže bogatim nakitom u vidu masivnih grivni, narukvica, minđuša, prstenja, spiralnih ukrasa i drugog pribora; navedeni nakit je često pronalažen u grobovima iz ovog perioda, i to ne samo na skeletnim ostacima koji su pripadali muškarcima, već i u grobovima u kojima su pronađeni i skeletni ostaci žena. Raskošne kolekcije poput ove sugerišu da su tokom bronzanog doba i žene posedovale moć i da vlast nisu posedovali samo muškarci. U prilog ovoj teoriji ide i činjenica da su u bronzanodopskim humkama u blizini Uljme i Crvene Crkve pronađeni skeletni ostaci osoba ženskog pola, uz bogate pogrebne ponude i raskošan nakit. Štaviše, humka u blizini Crvene Crkve nosi naziv „Kraljica“, a lokalno stanovništvo prepričava legendu o dve kraljice koje su se sa svojim vojskama nekada davno sukobile upravo na tom mestu, posle čega je poražena ratnica-vladarka sahranjena pod velikom gomilom zemlje.
Loklitet „Židovar“
Lokalitet Bela bara kod Vatina
Paralelno sa razvojem metalurgije dolazi do odvajanja jedne kategorije zanatlija – putujućih majstora koji sa sobom nose svoje kalupe za topljenje i drugi materijal. Putujući i nudeći svoje usluge doprineli su ne samo širenju raznih vrsti alatki, već i uspostavljanju raznih kulturnih kontakata; takođe, smatra se da na istorijsku scenu po prvi put uvode i serijsku proizvodnju. Nalazi bronzanog doba ujedno spadaju među najstarije arheološke nalaze koji su otkriveni u ovom delu Banata: u okolini Alibunara su 1861. godine pronđene posude poznog bronzanog doba, 1862. u Banatskoj Palanci, 1877. na Židovaru, 1879. kod Dubovca, 1879. na lokalitetu „Dupljaja Grad“, 1888. na Atu, Crvenki i Starom Ludošu, 1890. Lokalitetu „Rudine“ u blizini Banatske Palanke, 1892. godine otkriven je možda i najvažniji lokalitet „Bela Bara“ u blizini Vatina. Skoro svi navedeni lokaliteti se nalaze na ostacima starijih, neolitskih lokaliteta, ili su u njihovoj neposrednoj blizini, što ukazuje na kontinuitet, na neprekidni život na istom prostoru tokom dužih vremenskih perioda. I danas stanovnici ovih prostora gde god bili teže da se kad-tad vrate na osovinu svog bivstvovanja i polaznu tačku svih svojih lutanja.
Polje urni kod Velikog Središta
Nalazi iz okoline Vršca
O mogućem kontinuitetu govori i narodna pesma „Smrt Vojvode Kajice“ koju je iz pevanja Slepe Živane zapisao Vuk Karadžić još početkom 19. veka. Pesma se bavi komplikovanim, često ambivalentnim odnosima Srba i Ugara tokom srednjeg veka; ono što je interesantno i začuđujuće je opis sahrane Vojvode Kajice „na Beluci, kraj Vršca grada“. Vojvoda Kajica je sahranjen identično ritusu sahrane starešina i viđenijih ratnika iz bronzanog doba: sahranjen je pod humkom, uz odgovarajuće žrtve, uz oružje i ostalu opremu. Nekih pedesetak godina kasnije, na u pesmi pomenutom lokalitetu Beluca/Belica, iskopan je grob u kojem se nalazilo sve što je ranije upisano u narodnoj pesmi. Na osnovu arheoloških istraživanja je procenjeno da se sahrana odigrala pre oko 3000 godina. Da li je moguće da se pesma održala toliko dugo? Ne bi bilo prvi put. Međutim, to onda povlači mnoga druga, veoma značajna pitanja.
Nalaz iz okoline Vršca
Po lokalitetu „Bela Bara“, odnosno zbog brojnih nalaza pronađenih u blizini Vatina, čitava kultura ranog bronzanog doba dobija naziv Vatinska kultura. Zauzimala je prostor Banata, Srema, južne Bačke i centralne Srbije. Pripadnici ove kulture živeli su u poluzemunicama na obalama reka i na brežuljcima, svoje su pokojnike spaljivali sa odećom i sa nakitom, posle čega su ostaci polagani u urne. Najveći broj predmeta (više od 1000) sa skoro 80 lokaliteta i iz 21 ostave u Vršcu i blizini sakupio je Feliks Mileker, pri čemu je najveći broj dospeo u Gradski muzej u Vršcu, a a deo predmeta se nalazi u muzejima u Beogradu, Temišvaru, Segedinu i Budimpešti. Tako bi u Gradskom muzeju u Vršcu trebalo da se nalaze i predmeti nulte kategorije (jedinstveni predmeti neprocenjive vrednosti) „Vršački idol“ i „Dupljajska kolica“. Stilizovanu antropomorfnu figurinu „Vršački idol“, jedan od simbola grada Vršca, pronašao je Feliks Mileker 1913. godine na Ludošu, tokom građevinskih radova na izgradnji pruge Vršac-Gataja-Lugoš u Rumuniji. Tada je samo duž jednog kanala na ivici Malog rita otkriveno oko 350 grobova, čitavo polje urni i drugih posuda. Lokalitet još uvek nije u potpunosti istražen.
Urna iz bronzanog doba sa Ludoša
Savijeni vrh bronzane strele
Osim Vatina i Ludoša, veća naselja i ostave bronzanih predmeta pronađene su i na padinama Vršačkih planina. Tako je npr. na Lisičijoj glavi pronađeno naselje i veća količina predmeta od bronze. Takođe, na Majdanu (severozapadna padina Lisičije glave, oko 5 km od Vršca na putu za Veliko Središte) 1950. godine prilikom pripremanja zemljišta za vinograd otkrivena je ostava bronzanih predmeta. Lonac sa predmetima, mahom nakitom, nalazio se na 1,40 m od površine zemlje, i sadržao je 110 bronzanih predmeta i 45 zrna jantara. Između Ritiševa i poljskog puta za Pavliš, 1965. godine prilikom poljoprivrednih radova pronađena je još jedna ostava. Od predmeta ostave sačuvana su samo dva predmeta, dok se ostatak vodi kao „zagubljen“. U blizini Pavliša se nalazi i lokalitet „Brest“, satelit pokazuje ograđeno naselje, dok površinski nalazi svedoče o naselju iz bronzanog doba koje se nalazilo na naselju iz starijeg perioda, na neolitskom lokalitetu iz perioda Starčevačke kulture. Čuven je i Židovar, arheološki lokalitet od izuzetnog značaja u blizini Orešca.
Dupljajska kolica
Poreklo naziva „Židovar“ (jevrejsko utvrđenje) je mađarski naziv za višeslojno naselje, veštačko brdo u čijim se slojevima nalaze tragovi naselja iz više perioda; primeri su Tel-Aviv, Jerihon i dr. Narodi neolita, potom narodi ranog, srednjeg i Kasnog bronzanog doba, i naposletku narodi srednjeg i mlađeg gvozdenog doba uključujući Kelte i Dačane, ostavili su vidljive tragove svog bivstvovanja na ovom lesnom platou, na strateški odlično postavljenom mestu sa pogledom na banatsku ravnicu, na Vršačke planine i Karpate, kao i na Dunav i na Đerdapsku klisuru. Nedavno su na padinama Židovatra pronađeni i ostaci hrišćanske bogomolje, o čemu se bilo kakva nova informacija očekuje već duže vreme. U blizini Židovara, svega par kilometara vazdušnom linijom, nalazi se lokalitet “Dupljaja Grad”, na kojem su 1903. godine pronađena čuvena “Dupljajska kolica”. Ovaj obredni predmet od izuzetnog verskog značaja za preistorijski kult danas se nalazi na svakoj vozačkoj dozvoli u Srbiji.
Tamaš Fodor
