ENEOLIT (Bakarno doba)
Oko 3500 – 4000 godina p.n.e. nad idilom u kojoj su pitomi zemljoradnici uživali skoro dva milenijuma nadvili su se tamni oblaci. Pad temperature, izumiranje šuma, moguće prirodne katastrofe, promena mesta boravka mnogih životinjskih vrsta te manjak osnovnih sirovina i hrane menjaju društvene prilike u čitavoj Evropi. Pošto je preobražaj prirodne sredine zahtevao česte selidbe i veću pokretljivost plemena, zajednica, pa i čitavih naroda, na istoku se napuštaju zemljoradnja i sedelački život, dok su u povoju stočarstvo, zanatstvo i trgovina. Smatra se da su usled svega navedenog na prostoru stepa u današnjoj Ukrajini i južnoj Rusiji počela komešanja, a potom i seobe nomadskih naroda na zapad, time i na prostor Balkana. Agresivni nomadi ne samo što su bili viši i krupniji od Vinčanaca (skeletni ostaci svedoče o ljudima neretko visokim preko 190 cm, pri tome robusne građe), već su u svojim osvajačkim pohodima raspolagali i jednom novotarijom – konjima i konjskom zapregom (arheološki dokazi o prvom pripitomljavanju konja dolaze iz Ukrajine, u sloju iz petog milenijuma p.n.e, dok su najstarije ratne kočije pronađene na Dnjepru, u sloju od 2000 godina p.n.e.). Zahvaljujući pripitomljavanju konja kojih tada nije bilo na Balkanu, uspevali su da pređu velike površine i time da za samo nekoliko generacija dođu do rubova Panonske nizije, da bi se na teritoriji današnje Srbije pojavili najpre u Banatu, a potom i u Šumadiji. Stanovnici ovih oblasti, pitomi zemljoradnici nepripremljeni na ratovanje, jednostavno nisu imali šanse. Ozbiljniji otpor nije pružen. Na mnogim vinčanskim lokalitetima primetni su tragovi požara, tako da naselja koja su u kontinuitetu opstajala hiljadama godina nestaju preko noći; treba napomenuti da su Vinčanci i sami često palili svoje domove kada bi postali trošni, prema nekima i zbog pojave kuge i drugih zaraznih bolesti, pa je na ovim lokalitetima često teško odrediti prirodu nastanka požara. Ipak, prihvaćena je teorija da u ovom periodu zauvek nestaju mnoga naselja – naselja kojima do tada nisu bile potrebne palisade, jarkovi i odbrambeni bedemi; među njima je bilo i naselje u blizini Potpornja.
Komadi šljake koji nastaju od topljenja bakra na neolitskom lokalitetu
Uticaj nomada sa istoka, u naučnim krugovima poznatijim kao narodi kurgana ili pripadnici Jamne kulture postaje sve jači. Međutim, ne može da se kaže da je do smene naroda došlo preko noći: veruje se da je tokom nekoliko milenijuma bilo više osvajačkih talasa, među njima tri veća. Ustanovljeno je da su među domorodačkim narodima i došljacima sa istoka u početku postojali relativno miran suživot i razvijena trgovina, razmena dobara u vidu metala, sirovina, konja, hrane, oruđa, oružja itd. a česte su bile i maritalne veze. U jednom grobu u Bugarskoj pronađeni su ostaci muškarca i žene, pri čemu je muškarac sahranjen sa oružjem, žezlom i ostalom opremom koja je ukazivala da se radilo o starešini ili viđenijoj ličnosti, dok je žena bila sahranjena sa bogatim nakitom, ali i predivom koje je tokom neolita bilo atribut vezivan za vrhovnu boginju, odnosno ovde za njenu “sveštenicu” koja je zauzimala visok društveni položaj i veliko poštovanje. Zajednička sahrana predstavnice matrijarhata i predstavnika patrijarhata ukazuju na mogući miran suživot koji ipak nije dugo potrajao.
Amuleti iz perioda Vinčanske civilizacije, iz perioda oko 4500 godina p.n.e
Problem je nastao kada su osvajači shvatili da je lakše da to što im je potrebno – jednostavno otmu. Ovo je ujedno značilo kraj, odnosno početak kraja za Vinčansku civilizaciju. Menjaju se društveni, kulturni i privredni odnosi, ratnicima u pokretu nisu bila potrebna trajnija staništa, sofisticirane alatke, bogato ukrašena keramika, ukratko – za umetnost i kulturu jednostavno više nije bilo mesta, pošto je vrednost posedovalo samo ono što se moglo na brzinu oteti i natovariti na konja ili na dvokolicu. Na ceni su bili konji, oružje, robovi, skupoceni nakit, otete žene i drugi statusni simboli. Egalitarno društvo, društvo jednakih, polako nestaje; počinje društveno raslojavanje, vladavina elite u vidu najbogatijih i najjačih, a odgajivanje konja za jahanje i vuču, kao i korišćenje točka i kola, omogućavaju brzo kretanje ljudi i robe. „Ludo i brzo“ smenjuju miran (su)život i planiranje na duge staze.
Rekonstrukcija sahrane pod humkom
Jedan deo Vinčanaca se vremenom asimilovao, mahom žene, pošto su muškarci najčešće ubijani na licu mesta, ili su odvođeni u roblje; drugi deo je rešio da zauvek napusti svoja viševekovna (višemilenijumska?) ognjišta, bežeći južno (prema Egeju), zapadno (u brda i gudure istočne Bosne, gde je konjaničkim narodima bilo teško da ih prate) i najviše na sever, odnosno na severozapad, mahom uz rečne tokove. U poslednje vreme je napisano više naučnih radova u kojima postoje osnovane tvrdnje da je egzodus dosegao čak do Velike Britanije. Čak i zvanična istorija priznaje da su preci današnjih Britanaca, pripadnici raštrkanih plemena koji su se u jednom trenutku organizovali da na primitivnim lađama dođu na prostor današnje Velike Britanije, zatekli megalitske građevine koje su odavno bile tu, napuštene. Do dana današnjeg nije rasvetljeno ko je gradio ove megalitske građevine sa arheoastronomskim svojstvima, među kojima je i čuveni Stounhendž. Iz nekog manje ili više tajanstvenog razloga, naučnici na zapadu prenebregavaju činjenicu da su na prostoru Balkana i Panonske nizije kružni kalendari sa astronomskim svojstvima i kultnom svrhom postojali mnogo ranije nego kod njih. Ponos i ego su neprijatelji mudrosti i napretka, reklo bi se.
Lanac humki između Vatina i Margite
Još jedan dokaz o boravku ljudi sa ovih prostora na severu su i tzv. “škotske kugle”, kamene i zemljane sfere ne veće od dečije pesnice. Na zapadu se smatra da su najverovatnije služile kao kuglični ležajevi za prenos tereta ili kao municija za praćke. Međutim, bogata izrada, puna detalja u vidu komplikovanih šara svedoči da su predmeti napravljeni da traju, da budu prijatni oku te da su najverovatnije korišćeni kao ukrasi ili u kultne svrhe. Isti takvi predmeti izranjaju na vinčanskim lokalitetima, starijim od britanskih nekoliko hiljada godina, i za njih se smatra da su u pitanju amuleti sa stilizovanim predstavama nebeskih tela postavljani u domove da privuku ili zadrže dobre energije. Sličnost je više nego očigledna.
Humke na mapi, okolina Alibunara
„Kurganizacija“, agresivno potiskivanje ranijih, pitomih navika i običaja, ostavila je i vidljive svedoke u vidu velikih humki koje su došljaci sa istoka nasipali nad grobovima svojih starešina i viđenijih ličnosti. Humke, unke, tumuli, kurgani, glavice, gromile, gromuljci, sve su ovo nazivi za kupaste grobove pravljene od eneolita do poznog srednjeg veka, dakle u rasponu od oko četiri milenijuma; narodno predanje na prostoru Srbije nastanak humki povezuje sa zemljom koju je Kraljević Marko istresao iz svojih opanaka tokom svojih lutanja. Pripadnici Jamne kulture, potom narodi bronzanog doba, zatim Skiti, Kelti, Sarmati, Avari, Huni, Sloveni, i naposletku Kumani, zidali su ove građevine u širokom vremenskom rasponu i na površini čitavog Panonskog basena. Arheolozi beleže na desetine hiljada (uglavnom se spominje cifra od čitavih 40 000) ovakvih građevina, među kojima ipak postoje neke razlike:
- Humke tipa tel: Zapravo, u ovom slučaju se ne radi o grobovima, već o višeslojnim naseljima koja su nastajala stotinama, pa i hiljadama godina; ljudi starine koji su živeli na ovim uzvisinama („tel“ na arapskom znači breg ili uzvisina) tokom svake ponovne izgradne naselja, posle požara, usled širenja naselja itd. dovlačili su još zemlje usled čega su ove građevine vremenom rasle. Telovi su ujedno i najstariji, potiču još iz neolita, nisu visoki poput kasnijih, kupastih grobova, ali zauzimaju veću površinu.
- Kurgani i tumuli: mahom grobovi starešina od bakarnog doba do poznog srednjeg veka.
- Stražarske humke: često se prostiru u čitavim nizovima a služile su kao stražarska mesta. Posada je sa uzdignutog položaja danju dimom, a noću vatrom mogla da upozorava na nadolazeću opasnost. Obično su manjih dimenzija, stoga i lakše za preoravanje, usled čega su mnoge sravnjene sa zemljom još na početku agrarnih reformi.
- Humke koje su služile za označavanje atara, markeri upotrebljavani tokom srednjeg veka i u novija vremena. Ovaj tip humki je ujedno i najmlađi po vremenu nastanka.
Često periodizacija (utvrđivanje starosti) predstavlja težak zadatak, jer su ove građevine tokom dužih perioda često upotrebljavali pripadnici raznih kultura,i mora da se kopa sloj po sloj u dubinu; podrazumeva se da je najdublji sloj ujedno i najstariji.
Iskopavanje Feliksa Milekera kod Vatina, sa velikom humkom u pozadini
Među najstarije humke, grobove nomada iz stepa na istoku, u Srbiji spadaju i one kod Vatina, Vlajkovca i Uljme. Većina humki poseduje impresivne dimenzije (prečnik 20-50 m, visina 3-10 m), uglavnom se nalaze u blizini vodenih tokova i vodenih površina, ali dovoljo daleko od njih da ne budu poplavljene, a u njihovom središtu sahranjen je u kamenom sanduku ili jami, obloženoj drvetom, najčešće samo jedan pokojnik, i to muškarac, često sa skupocenim nakitom od bakra, bronze, srebra ili zlata. Oružje koje je koristio tokom života se podrazumevalo. Pokojnik je polagan na leđa, s nogama zgrčenim u kolenima, posipan je okerom, a nekad je i komad sirovog okera postavljan uz glavu pokojnika – smatra se da bi ovaj simbolično imao sunce i u zagrobnom životu. Ponekad su u humkama uz pokojnika pronalažene čitave dvokolice i žrtvovani robovi, konji i psi. Postoje i tragovi sekundarnih sahranjivanja članova porodice ili drugih viđenijih članova plemena; štaviše, sekundarna sahranjivanja postoje i danas, pošto su neretko čitava „savremena“ groblja smeštena na nekadašnjim humkama (npr. kod Boke ili Banatskog Despotovca). Posle zatvaranja groba priređivana je gozba, a zatim je nasipana džinovska humka. Na humkama su u određenim vremenskim periodima ponovo organizovane gozbe (tulumi na tumulima), o čemu svedoče životinjske kosti koje na površinu zemlje izlaze posle dubokog oranja. Posle gozbe bi posude sa ponudama često bivale razbijane. Sve navedeno podseća na zadušnice, organizovane jednom godišnje, isto tako sa donošenjem hrane od strane članova porodice, a u istočnoj Bosni i u nekim delovima Hercegovine se posuđe i dan-danas lomi pre odlaska sa groblja, identično kao pre više hiljada godina, što nam govori o mogućem kontinuitetu koji se održao do modernih vremena.
Jedna među mnogobrojnim humkama u blizini Vatina
Humka u blizini Margite
Jedna strana akademske javnosti, istini za volju ona koja malo više teži alternativnim teorijama i metodama, beleži na humkama pozitivnu energiju; tačnije, kupasti vrhovi humki smatraju se „vodoskocima“ koji pozitivnu energiju emituju pravolinijski gore, ka nebu, dok se jedan deo energije, poput vode u fontani, vraća na okolno zemljište, oplemenjujući ga na ovaj način. Kao argument za ove tvrdnje navodi se bogat biljni i životinjski svet na humkama; međutim, izvesnije je da je davno u prošlosti tokom izgradnje grobova navlačena kvalitetna zemlja, humus koji je ostao posle nekadašnjih poplava, često i crnica nezagađena pesticidima i pošteđena ispošćenosti usled dugogodišnje zemljoradnje.
Humka najbliža Vršcu, okolina Pavliša
Orlova humka u blizini Dupljaje
Nažalost, agrarne reforme u poslednjih par vekova, a najviše u poslednjih sedamdesetak godina, ubrzano uništavaju ove građevine. Tako traktori sa humki svake godine izoravanjem skidaju sloj po sloj zemlje, smanjujući ih na ovaj način, a tokom 18. i 19. veka mnoge su uništene upravo da bi gorepomenuta kvalitetna zemlja bila posipana po privatnim baštama i njivama. Neretko se na ovim lokalitetima vide i tragovi kopanja koje ostavljaju tragači za blagom, nesvesni činjenice da ašov slobodno mogu da zamene običnom kašikom, budući da bi čak i modernoj mehanizaciji bilo teško da dospe do centralnog dela humke u kojem se nalazi grob. Poražavajuće je što su u većini zemalja praistorijske humke zaštićene zakonom, popisane su i dobrim delom istražene, što u Srbiji nažalost nije slučaj.
Tamaš Fodor
