Ako je po ičemu poznata opština Plandište, to su onda dvorci.
Ovoga puta prenosimo vam divan tekst gospodje Tanje Prolić koji je napisala za sajt www.daibau.rs
Tekst: Tanja Prolić
Međutim, to nije jedino čime se ova opština, koja zauzima površinu od 383 kvadratna kilometara. diči Opština Plandište raspolaže obradivim površinama, kanalskim potencijalima, bogatim lovnim terenima i dvestogodišnjim parkovima.
Ono čime se opština Plandište ponosi je i multikulturalnost. Naime, u ovoj opštini u kojoj živi nešto više od 11 hiljada stanovnika, u uzajamnom uvažavanju živi veliki broj nacija i etničkih grupa. Pored srpskog, makedonski, mađarski, rumunski i slovački jezik su ravnopravno u upotrebi u svim državnim institucijama.
Kada je reč o arhitektonskim znamenitostima koje smo spomenuli na početku teksta, izdvojili smo njih četiri.
Kaštel Olge Dunđerski u Hajdučici – legenda o slikaru i jezeru
Porodica Damaskin, koja je izgradila prvobitno zdanje, bila je ugledna plemićka porodica iz Rumunije. Njen prvi plemić Stefan je došao na tle sadašnjeg Banata i 1800. godine kupio selo Hajdučicu, a ubrzo zatim doveo i prve podanike kako bi naselili ovo selo.
Prvi dvorac je ubrzo sagrađen, veruje se pre 1824. godine. Međutim, isti je krajem 19. veka prodat čuvenoj porodici Dunđerski, tačnije njenom pripadniku koji je bio poznat kao veliki ljubitelj dvoraca – Lazaru Dunđerskom.
Dunđerski je pored starog dvorca sagradio novi koji je namenio svojoj ćerki Olgi, kao njen miraz. Ovaj dvorac poznat je pod nazivom Kaštel Olge Dunđerski i završen je 1901. godine. Oba dvorca i posle više od jednog veka ponosno prkose vremenu. Pred rat dvorac u Hajdučici pripao je njenom zetu Vladi Iliću, beogradskom gradonačelniku i industrijalcu. Nakon Drugog svetskog rata dvorac je nacionalizovan, kao i ostali na tlu Vojvodine. Nalazi se pod zaštitom države kao nepokretno kulturno dobro od velikog značaja.
U pitanju je akademski komponovan, veliki prizeman spahijski dvorac. Podignut je kao rezidencijalni objekat za stanovanje i ima sva obeležja koja to dokazuju. Istureni klasicistički portik glavne fasade ima četiri dorska stuba koji nose jednostavno rešen timpanon bez dekoracije, sa kružnim otvorom za ventilaciju.
Stepeništem i kolskom rampom, preko ovog trema, ulazi se kroz polukružna dvokrilna vrata u centralni hol i prostranu svečanu salu. Iz svečane dvorane, u kojoj su se održavali glamurozni balovi o kojima su pripovedali najstariji meštani Hajdučice, ukrašene frizom i štuko dekoracijom, izlazi se na veliku terasu na suprotnoj strani. Na portiku fasade koja je okrenuta parku ima šest dorskih stubova koji drže timpanon bez ukrasa. U krovnoj konstrukciji su naglašeni bočni rizaliti dvorišne fasade.
Krovni venac je bogato profilisan, a masivno krovište je pokriveno biber crepom. Simetrično raspoređeni prozori, flankirani plitkim dorskim pilastrima, arhitravno su završeni, osim lučnih frontona sa svake strane portika. Osnova je rešena simetrično, a unutrašnji prostor organizovan sa strana podužnog hodnika. Ispod celog objekta se proteže podrum zasveden sa pruskim svodom.
Okolinu zdanja krase dva očuvana vrta, jedan rađen po uzoru na francuski, a drugi na engleski vrt, kao i jezero Ribnjak.
Ovaj dvorac se vezuje za jednu interesantnu legendu koja je ispričana u knjizi „Kamen u žitu – Zamkovi i dvorci Vojvodine“ Milana Belegišanina. Prema istoj, vlasnik ovog dvorca je angažovao slikara Jatana kako bi naslikao nekoliko slika koje bi bile smeštene u salon. Iako je Jatan mislio da će brzo završiti sa poslom, prevario se, prošlo je tri godine a on nije ni počeo sa svojim radom. Kad god bi uzeo kičicu u ruku, ona bi otežavala, dok su mu oči bile pokrivene mrenom. Jedne noći je imao čudan san: u njemu se šetao pored hajdučičkog jezera, a onda je iznenada čuo glas iz jezera koji mu je obećao večnu inspiraciju i najdivnije prelive boja kada zamoči kičicu u vodu ali pod jednim uslovom – slikar je morao da mu pokloni sve svoje snove od iduće noći pa sve do kraja svog života. Štaviše, ne samo on nego i naredne dve generacije njegovih potomaka. Slikar je odmah na to pristao, i jezero je ostvarilo ono što je obećalo, imao je nepresušnu inspiraciju i krenuo je da stvara prekrasne slike, a činilo mu se kao da neko drugi vodi njegovu ruku. Međutim, morao je da plati danak – izgubio je sve svoje snove. Na početku nije mario za to, ali kako je vreme odmicalo počeo da shvata da ukoliko u snu ne sanja, tada u tom vremenu ne živi.
U unutrašnjosti zdanja nalazi se soba sa ogledalima u kojoj se čuva deo nameštaja Lazara Dunđerskog a tu su i pomenute Jatanove slike i krevet, u kojem je po legendi, počeo da gubi san i noći svoga života.
Dvorac Kapetanovo – zvezda repatica i pramen kose preminule vlasnice
Još jedan dvorac koji je obavijen legendom. Sagrađen je na samom početku 20. veka, tačnije 1904. godine, u blizini mesta Stari Lec. Podigao ga je ondašnji župan Botka Bela, a nosi naziv po svom poslednjem predratnom vlasniku Milanu Kapetanovu. Istorija ovog dvorca bila je nadasve burna.
Botka Bela je vrlo brzo gubio svoj kapital, te je jedna petrovgradska banka na licitaciji rasprodala nameštaj iz dvorca a potom i samo zdanje 1938. godine. Kupio ga je bogati trgovac Franc Maj kao miraz svojoj ćerki Emiliji, koja ga je udajom donela Milanu Kapetanovu. U njegovom vlasništvu dvorac je bio do kraja Drugog svetskog rata, a potom je nacionalizovan. Dvorac predstavlja zaštićeni spomenik kulture od velikog značaja. Njegova osnovna koncepcija definisana je idejom srednjovekovnog zamka. Podignut je kao poljski dvorac koji ima dva ulaza, sa prostranim parkom koji je imao i fontanu.
Samo zdanje izvedeno je u duhu romantičarskog istorizma sa elementima romanike i gotike. Spratna građevina, podužne osnove, asimetrično raspoređenih masa. Na dužim stranama dvorca dva visoka zabata izdižu se iznad krova sa stepenastim ivicama naglašavajući centralni rizalit i ulazni trem. Zabate flankiraju poligonalne ukrasne kulice. Na istočnom zabatu je grb porodice Botka izveden u plitkoj plastici.Inspiracija srednjovekovnim dvorcima najviše je uočljiva na visokoj kuli kvadratne osnove nazubljenog završetka koja se nalazi na bočnoj strani.
Kada je reč o prozorima, oni na prizemlju su blago zalučeni, a spratni imaju oštro prelomljen gotski luk. Fasade su na spratu glatko malterisane, dok je u prizemlju imitacija složenih, krupnih, kamenih kvadera.
Jednostavni, istureni trem centralnog rizalita zapadne fasade sa četiri stupca, preko pristupne rampe i nekoliko stepenica uvodi u istaknuti prizemni centralni hol spratne visine sa galerijom i veoma lepo ukrašenim stepeništem od kovanog gvožđa. U prizemlju se nalazi dnevni boravak sa salonom, kuhinjom, trpezarijom i bibliotekom, a na spratu su sobe za odmor.
Za dvorac Kapetanovo vezana je legenda o ženi Botka Bele, trgovca koji je izgradio ovo zdanje. Naime, ona je iz tuge što ostaju bez zamka zbog bankrota polila sebe benzinom i zapalila. Od nje ništa nije ostalo samo jedan pramen plave kose koji je dug vremenski period obletao oko zamka.
Prema legendi, svake godine na Svetog Iliju koji se praznuje 2. avgusta, tokom noći se na nebu pojavljuje zvezda repatica, a meštani smatraju da je to mlada Ema, tragično nastradala supruga Botka Bele. Takođe u klasju žita kojim je dvorac Kapetanovo okružen, kosci nalaze pramen plave kose.
Dvorac Jagodić – zdanje čuvene plemićke porodice
Dvorac podignut 1835. godine u Starom Lecu, na ivici šume. Sagrađen je za Petra Jagodića i sve do Drugog svetskog rata bio je u posedu ove plemićke porodice, vrlo značajne za kulturnu istoriju srpskog naroda u Vojvodini. Dvorac je spomenik kulture od velikog značaja.
Spada u tip poljskih dvoraca. U pitanju je akademski skladna, simetrično komponovana, klasicističkim elementima dekorisana prizemna građevina. Ima izduženu pravougaonu osnovu, sa strogo simetričnim unutrašnjim i spoljašnjim rasporedom. Osu simetrije predstavljaju dva pristupna portika, glavni ulazni i drugi ka parku. Na uglovima zgrade su spratni rizaliti kvadratne osnove, koji podsećaju na kule, jer je njihov krov iznad visine krovnog venca središnjeg dela zgrade. Središnji trakt sa prilazne strane ima isturen jednostavan trem-nadstrešnicu sa trougaonim zabatom na četiri kanelirana stuba, za ulaz kolima u zdanje. Dvorcu Jagodić sklad proporcija i jednostavnost daje simetrija kao bazični estetski princip, sklad zidnih masa i ritam prozorskih otvora sa jednakim razmacima. Prozori su pravougaoni, flankirani plitkim pilastrima sa korintskim kapitelima, imaju različite frontone. Podprozornu dekoraciju predstavlja balustrada ispred slepe niše. Veliki podrum, zasveden pruskim svodom, ima posebno izvedenu vazdušnu entilaciju koja je još u funkciji.Četiri stuba sa korintskim kapitelima i višestruko profilisana arhitravna greda nose ravan krov dvorišnog trema – terase. Manji dvorac u neposrednoj blizini koristio se kao gostinska kuća.
Dvorci porodice Danijel – građevine iz 19. veka
Veliki i mali dvorac porodice Danijel izgrađeni su tokom 19. veka u Starom Lecu. Podigli su ih članovi ove jermenske veleposedničke porodice, veliki dvorac je izgradio grof Pal Danijel, koji je kasnije postao veliki župan Tamiške županije, 1890. godine, dok je mali dvorac bio u vlasništvu Eme Danijel, rođake grofa Pala, a isti je sagrađen u drugoj polovini 19. veka. Nalaze se u centru sela, jedan pored drugog, i danas su oba u vlasništvu Doma za duševno obolela lica. Obe građevine su prizemne i sagrađene u duhu klasicističke stilske koncepcije.
Veliki dvorac ima osnovu izduženog pravougaonika, naglašeni su mu bočni rizaliti i kula osmatračnica koja se nalazi na zapadnoj bočnoj strani. Ona kao arhitektonski element odražava odlike romantizma. Portik je, u stvari, terasa koja nadkriva ulaz sa ravnim centralnim stepeništem. Krov joj je ravan i u visini krovnog venca se završava atikom, a nose je zidani stubovi kvadratne osnove.
Mali dvorac, koji je bio u vlasništvu Eme Danijel, je pak kvadratne osnove i ima skladnu klasicističku koncepciju. Karakterističan ulazni portik se nalazi na glavnoj fasadi i nose ga četiri stuba kružne osnove sa kolskim prilazom. Portik na suprotnoj, zapadnoj strani, ima stepenište u središnjem delu i završava se trougaonim timpanonom gde se ranije nalazio grb vlasnika. Krovište je na četiri vode. Krovne mase su proporcionalne objektu i završavaju se na vrhu sa terasom -kulom osmatračnicom.
Ukoliko ste ljubitelj legendi i opčinjeni ste životom starih plemićkih porodica, obilazak opštine Plandište je nešto što ne bi trebalo da propustite. Dvorci u ovoj opštini će vas vratiti u neka prošla vremena kada su na tlu Vojvodine živele i gospodarile aristokratske porodice. I kod onih koji do sada nisu bili ljubitelji ovakvih zdanja, sigurno će izazvati divljenje svojom grandioznošću.