Gledajući film “ Dnevnik Dijane Budisavljević” došla sam na ideju da napišem članak o koncentracionom logoru Jasenovac i zeni , velikom humanisti Dijani Budisavljević koja je svojim humanitarnim radom i sama puno rizikovala. Sam film i njegova tema su me potresli i kao coveka i kao majku jedne devojčice. Ovaj članak pišem sa još jednim ciljem da se ovakav zločin više nikad ne ponovi a zena kao sto je Dijana Budisavljević nikada ne zaboravi.
Koncentracioni logor Jasenovac osnovan je avgusta 1941. godine u blizini istoimenog gradića Jasenovac. Prvi zatvorenici su stigli vec 21-22 avgusta 1941. Logor je građen od avgusta 1941. do februara 1942. godine. Prema spoljnom svetu to je bio radni logor, a stvarno je bio centar za likvidaciju. Ljudi koji su dovedeni u ovaj logor , prema propagandi , u logoru će radom ispraviti svoje zablude i biti društveno korisni . Među prvim zrtvam jasenovačkog logora bili su ljudi rođeni u ovom kraju.Osnivač logora je bio Vjekoslav Luburić.Pripadao je najvišem vrhu ustaško-fašističke vladajuće grupe.Luburić,pored svoje pripadnosti ustaškom pokretu, bio je vezan kao agent za SD(Sicherheisdiensta), najviši nemački vojno-policijski organ,koji je pod svojom upravom imao i Gestapo.Uboden je nozem, umro je 1969. godine, u neposrednoj blizini španskog pristanista Valensije.
Logor Jasenovac sastojao se od pet glavnih logora i nekoliko manjih logora.Bio je najveći logor u Nezavisnoj Drzavi Hrvatskoj, u čitavoj okupiranoj Jugoslaviji i na čitavom Balkanu za vreme Drugog svetskog rata.Nemci su Jasenovac zvali “Balkanski Aušvic”.
Logor I “ Versajev”-logor je formiran u junu 1941. godine. Zbog čestog plavljenja ubrzo je likvidiran i preseljen.Jedan deo ljudi bio je prebacen u logor II “Krapje” a drugi u logor III “ Ciglana”.Masovne likvidacije vršene su u obliznjoj šumi. Pojedinačna ubistva vršena su u krugu logora.Logor je bio površine oko 10000 metara kvadratnih i ograđen bodljikavom zicom.Pored uobičajenih metoda mučenja, logor i imao je poznati zičani kavez , nazvan ljudolovka.
Logor II “ Krapje”- formiran u julu 1941. godine. Ograđen zicom i barakama izgrađenim na drvenim stupovima, podsećao je na sojenice.Nalazio se na obali reke Veliki Strug ali zbog čestih poplava logorska uprava je bila prisiljena da ga rasformira.Većina zarobljenika je ubijena, a fiziški jači zarobljenici vršili su preseljavanje u Jasenovac u logor III “Ciglana”.
Logor III “Ciglana” je bio najveći logor u okviru kompleksa Jasenovac i u okviru njega je postojao krematorijum.U početku je zauzimao 12 hektara prostora a 1943 godine iznosila je 125 hektara.Bio je višestruko ograđen: zičane prepreke, minska polja, poljski bunkeri i visoki zid. Svrstavao se u najbolje čuvane logore u tadasnjoj Evropi. U ovom logoru u velikoj meri korištena su iskustva iz logora u Nemačkoj i Poljskoj.Postojale su dve osnovne grupe za rad, a to su: grupa za unutrašnji i spoljni rad.Unutrašnjim radom smatran je onaj koji se obavljao u raznim radionicana:ciglani, pekari,električnoj centrali, kovačnici, šivari i drugim.Na ovim poslovima uglavnom su radili stručnjaci. Rad je trajao najmanje 10 sati dnevno bez odmora.Odmora nije bilo ni nedeljom ni praznicima.Nedeljni odmor uveden je polovinom 1943 godine i to samo za “ marljive i vredne radnike”.
Kontrolu rada u radionicama vršile su ustaše . Smrt je bila kazna za nerad.Odluku o tome donosio je onaj ustaša koji je bio dezuran.Za svoje postupke nije morao traziti savet ili saglasnost.
Spoljnim poslovima smatrani su radovi koji su se obavljali u krugu logora i iza logorskih ograda. Tezak posao je bio i rad u šumi.
Logor IV “Kozara”- zarobljenici su uglavnom bili stručnjaci ili koji su rekli logorskim vlastima da su kozari.Bilo je oko 200 zarobljenika.Obradjivali su kozu.
Logor V “ Ciganski” u njega su zatvarani Romi pa odatle potiče i naziv logora. U toku 1942 godine i tokom sledećih godina kroz logor su prošle i mnoge druge nacionalne grupacije.Masovne likvidacije vršene su u krugu logora tako da i danas postoje autenticčne masovne grobnice.Logor je formiran polovinom 1942. godine , a postojao je do aprila 1945.
Logor IV –zenski radni logor Mlaka. U ovaj logor u toku sezone masovnih radova dovozene su zene iz logora Jasenovac “ Ciglana” i “Ciganski”. Uslovi rada bili su iscrpljujući.Kuce bivših vlasnika pretvorene su u objekte za smeštaj zatvorenica.
Zajedno sa majkama u logor su stizala i deca.Tokom cetiri godine od aprila 1941 do maja 1945. godine ubijeno je vise od 73000 dece. Deca su ubijana na najstrašnije načine i umirala su više nego odrasli od bolesti , gladi, iscrpljenosti i smrzavanja.Na podsticaj Dijane Budisavljevic u julu 1942 godine zapičela je akcija spasavanja dece iz logora.Ona je preko kapetana Vermahta dobila dozvolu za odvođene dece iz Stare Gradiške,Mlake i Jablanca u Zagreb. U Zagrebu su deca dobila osnovnu negu ali su uprkos tome mnoga deca umrla.Odatle su deca prebacivana u dečija prihvatilišta u Jastrebarskom,Gornjoj Rijeci,Sisku.Prihvatilište u Sisku je bilo prvi dečiji logor.U logor Sisak je prebačeno 2000 dece. Tek u avgustu 1942. godine je dobijena dozvola da se deca mogu udomljavati po porodicama.Hrana i smeštaj su dobrim delom obezbeđeni privatnim dobrovoljnim prilozima građana. Preko transportnih lista i drugih izvora Dijana Budisavljević i njeni saradnici su sastavili kartoteku od 12000 dece.Akcija Dijane Budisavljević oko spašavanja dece , slanja hrane i lekova deci u logorima nastavljena je do kraja rata.Da bi sačuvala podatke o deci koju je spašavala, vodila je kartoteku sa nadom da se jednog dana deca vrate svojim biološkim roditeljima.Akciju pomoci i spašavanja srpskih zena i dece iz logora započela je kada je saznala za akciju koju je organizovala Jevrejska opština u Zagrebu za svoje članove. Da bi pomogla deci i sama je mnogo rizikovala.Obilazeći logore zarazila se bolestima koje su harale i ubijale decu.Prelezala je tifus i dozivela je tri nervna sloma.Krajem maja 1945. godine dva agenta OZNE odnose albume sa fotografijama dece. Po nalogu Ministarstva socijalne politike Hrvatske 28.maja 1945. godine oduzeta joj je celokupna kartoteka dece iako identifikacija nije bila završena.
21.aprila.1945. zenski i dečiji logor u potpunosti je likvidiran. Muškarci zarobljenici,primećuju da se broj ustaških uniformi znatno smanjio. Odrzan je sastanak fizicki jačih zatvorenika gde se dogovaraju o begu iz logora. Beg je dogovoren za 22.april 1945. godine. U akciji je učestvovalo oko 1100 zarobljenika.Većina zatvorenika samo je ličila na ljude.Oni su bili na ivici snage.Prezivela su samo 54 zarobljenika. Logor je uništen od strane ustaša u aprilu 1945. godine da bi prikrili svoje zločine.
Posle Drugog svetskog rata Dijana Budisavljević se vraća u svoj rodni Inzbruk, više nikada nije pričala o svojim podvizima i do smrti se nije oporavila od posledica obilaska logora. Više puta je posthumno odlikovana. A u pojedinim gradovima ulice nose njeno ime u znak sećanja na ovu hrabru zenu.
“Ljudima treba reci istinu i dati prilog mobilizaciji ljudske svijesti za humanizam, za svijet bez ratova,za svijet osmijeha, bratski stisnutih ruku, za svijet vjere i nadanja.” Radovan Trivuncic.
Marijana Basic
